Serdecznie dziękujemy Panu Profesorowi Krzysztofowi Szczurowi, Prezesowi Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo – Wschodnich, Oddział Szczeciński z Klubem Wicynian im. A. Przewoźnika za publikację o Ludwiku Narbutcie w Szczecińskich Zeszytach Kresowych nr 46 (październik – listopad – grudzień 2022).
Z cyklu: Powstanie Styczniowe na Kresach
Łukasz Szełemej
8 maja 2021 r. zrealizowaliśmy pierwszą edycję szczecińskiego projektu pn. „Szlakiem Narbutta”. Ludwik Narbutt to bohater Powstania styczniowego, Naczelnik ziemi lidzkiej, fenomenalny dowódca, wielki, ale także zapomniany w kraju polski patriota.Pułkownik Ludwik Narbutt (26.08.1832, Szawry – 5.05.1863, Dubicze). Syn dziejopisa Litwy, Teodora Narbutta – herbu Trąby, wywodzącego się z bardzo starego litewskiego rodu wielkoksiążęcego Dowszprungów i Krystyny z Sadowskich, córki kościuszkowskiego żołnierza. Naczelnik Powstania styczniowego na ziemi lidzkiej. Człowiek nieskazitelnego serca, wielkiej wiary, kochany przez swoich żołnierzy i lokalną społeczność. Cechował go ogromny hart ducha o nieugiętej energii i wytrwałości! Odważny, prawy i wielki patriota, bohater obydwu narodów – Rzeczypospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Jako uczeń wileńskiego gimnazjum założył stowarzyszenie patriotyczne „Orzeł i Krzyż”, za co został karnie wcielony do carskiego wojska. Walczył przez prawie 10 lat m.in. na Kaukazie. W wyniku odniesionych ran i amnestii, w randze podporucznika, wrócił w rodzinne strony. Po powrocie do domu ożenił się z młodą wdową Amelią z Kuncewiczów Siedlikowską z Sierbieniszek. Jego jedyna córka Maria zmarła w niemowlęctwie. Był niewielkiego wzrostu, szczupłym blondynem, nieco łysiejącym, z melancholijnym wyrazem na twarzy. Mimo rozgłosu, jaki mu zjednały jego świetne czyny, pozostał on zawsze cichym i skromnym; nigdy nie kierowały nim widoki osobiste, żył dla świętej sprawy narodu i dla niej też zginął.
Z większych bitew zwycięskich nad moskalami Narbutt stoczył dziewięć, z których najbardziej znane są te pod Rudnikami, nad Mereczanką, w Puszczy Grodzieńskiej, pod Dubiczami i pod Kowalkami. Zdradzony pod Dubiczami przez Bazylego Karpowicza został złożony na leśnym mchu, gdzie skonał ze słowami na ustach: „Dulce est pro patria mori” („O jak słodko umierać za Ojczyznę”).
W liczbie poległych pod Dubiczami stwierdzono następujących powstańców: Narbutt Ludwik – lat 32; Brzozowski Aleksander – lat 32, doktór z Grórnofela; Brzozowski Franciszek – lat 35, obywatel z Górnofela; Gremza Kazimierz – lat 25, włościanin z Lipkuńców; Hubarewicz Stefan – lat 35, obywatel z Hołowiczpola; Jodko Stanisław Jan – lat 22, obywatel z Pietraszuńców; Kraiński Leon – lat 35, obywatel z Hryszaniszek; Pokempinowicz Józef – lat 22, student uniwersytetu krakowskiego; Popławski Włodzimierz – lat 28, obywatel z Kopciuchy; Skirmunt Tomasz – lat 30, obywatel z Pińszczyzny; Taraszewicz Ignacy – lat 38, felczer z Lidy; Żukowski Władysław-Wandalin – lat 27, obywatel z Lacka i Adam – nieznany z nazwiska przyjaciel Narbutta.
W 1933 roku z inicjatywy żołnierzy i oficerów 76 Lidzkiego Pułku Piechoty im. Ludwika Narbuta, postawiono w Dubiczach pomnik, poświęcony pamięci Ludwika Narbutta i poległych powstańców.
Głównym motywem pomnika autorstwa prof. Ferdynanda Ruszczyca jest krzyż złączony z cierniową koroną. Na cokół użyto kamienia z wileńskiego pomnika Michaiła Murawjowa „Wieszatiela”. Na pomniku widnieje napis „Za Naszą Wolność i Waszą”. Obelisk odsłonięto 6 sierpnia 1933 r., a jego poświęcenia dokonał abp. wileński Romuald Jałbrzykowski. W lesie pod Dubiczami, gdzie zginął Narbutt, wystawiono wysoki drewniany krzyż, dziś metalowy.
W czasie II wojny światowej (czas okupacji niemieckiej) na terenie powiatu lidzkiego istniała nadal pamięć o Powstaniu styczniowym i powstańczym naczelniku Ludwiku Narbutcie. Tu też powstał biuletyn „Szlakiem Narbutta” wydawany w latach 1943–1945 przez II batalion 77 pułku piechoty Armii Krajowej. To konspiracyjne pismo wydawane przez żołnierzy jest symbolem walki niepodległościowej na Nowogródczyźnie w czasie trwania II wojny światowej.
Imię naszego bohatera przyjął polski 76 Lidzki Pułk Piechoty stacjonujący w latach 1919 – 1939 w Grodnie. Żołnierze tego pułku dzielnie walczyli w wojnie obronnej 1939 r. Wielu z nich po latach tułaczki walczyło w 13 Wileńskim Batalionie Strzelców „Rysie” wchodzącym w skład 5 Wileńskiej Brygady Piechoty 5 Kresowej Dywizji Piechoty wchodzącej w skład 2 Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Ze Szczecinem pułkownika Ludwika Narbutta łączy 29 Szczecińska Brygada Zmechanizowana im. Króla Stefana Batorego funkcjonująca w latach 1995 – 1998, która przejęła tradycje 76 PP. W 2021 roku minęłoby 25 lat od wręczenia brygadzie sztandaru na ręce dowódcy brygady ppłk. dypl. Mirosławowi Szyłkowskiemu.
Po przeprowadzeniu gruntownej kwerendy na temat losów Ludwika Narbutta i jego fotografii okazało się niestety, że nie ma współczesnych książek ani opracowań na temat jego życia i walki. W przestrzeni publicznej funkcjonowało i jeszcze funkcjonuje błędne zdjęcie Ludwika Narbutta. Zamiast naszego Bohatera znajdziemy fotografię generała amerykańskiej Armii Georga McClellana. To samo zdjęcie, amerykańskiego żołnierza wojny secesyjnej, widniało m.in. na tablicy na budynku przy jedynej w Polsce ulicy Ludwika Narbutta w Warszawie na Mokotowie. Dzięki podjętej przez nas inicjatywie tablice zostały zmienione na nowe z poprawnym wizerunkiem Narbutta.
Bardzo nam zależało, aby Ludwikowi Narbuttowi „przywrócić twarz” oraz oddać należytą cześć – tak jak to robią nasi Rodacy na Kresach obecnie. Cel, który przyświecał nam od początku organizowania projektu (styczeń 2021 r.) spowodował, że odnaleźliśmy tableau (Tableau pamiątkowe z napisem: „Za wiarę i ojczyznę, 1863, polegli”, twórca: Szubert Awit (1837-1919)) z 1863 roku, na którym widnieje podobizna Ludwika Narbutta. Zleciliśmy narysowanie Ludwika Narbutta i dzięki pracy artysty plastyka Wojciecha Ochrymiuka dziś możemy zobaczyć prawdziwą twarz naszego Bohatera.
Ważnym dla nas było także wsparcie Polaków mieszkających na Wileńszczyźnie.W trakcie naszej wyprawy na Kresy wspomogliśmy w 2021 r. wyprawkami szkolnymi (plecaki, worki szkolne, gry edukacyjne, puzzle itd.) 130 dzieci z polskiej szkoły im. Ludwika Narbutta w Koleśnikach na Litwie.
Przygotowaliśmy także upominki dla grona pedagogicznego a także odwiedziliśmy z upominkami polską szkolę specjalną w Solecznikach. Nasza podróż rozpoczęła się 30 kwietnia w Szczecinie, skąd 12 śmiałków (w tym dwóch żołnierzy) wyruszyło autem do Suwałk. 1 maja spod pomnika Powstańców Styczniowych w Suwałkach uczestnicy przemaszerowali w kierunku granicy a następnie pojechaliśmy do miejsca zakwaterowania. 5 maja – w rocznicę bohaterskiej śmierci Ludwika Narbutta w Dubiczach – oddaliśmy hołd lidzkiemu naczelnikowi. Zostały złożone znicze i kwiaty oraz pod żelaznym krzyżem (miejsce bitwy) odczytany został apel pamięci. Wystawiliśmy także wartę honorową w mundurach 76 Lidzkiego Pułku Piechoty im. Ludwika Narbutta. Pierwszą edycję projektu „Szlakiem Narbutta” zwieńczyły I Kresowe Zawody Strzeleckie im. Ludwika Narbutta organizowane na strzelnicy Klubu Miłośników Strzelectwa Dragon w Zdrójnie w województwie zachodniopomorskim. Wydarzenie zostało objęte Patronatem Narodowym Andrzeja Dudy, Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej.
W październiku 2021 r., po 9 miesiącach pracy, wydaliśmy pierwszą współczesną książkę „Ludwik Narbutt 1832–1863” (Wydanie I, nakład: 40 egzemplarzy). Żołnierze 76 Lidzkiego Pułku Piechoty im. Ludwika Narbutta wydali książkę o Ludwiku Narbutcie w 1935 roku. Publikacja ta nie doczekała się jednak korekty i oczekiwanego wznowienia. Mamy nadzieję, że nasza książka będzie godną kontynuacją pracy por. Władysława Karbowskiego z 76 pp, autora książki „Ludwik Narbutt. Życiorys Wodza w powstaniu styczniowem na Litwie”.
Projekt „Szlakiem Narbutta” rozwijał się szybko a następstwem działań było stworzenie 28 października 2021 r. Fundacji Kresowej Szlakiem Narbutta.
W maju 2022 r. zrealizowaliśmy kolejną edycję szczecińskiego projektu pn. „Szlakiem Narbutta”. 5 maja – w rocznicę bohaterskiej śmierci Ludwika Narbutta w Dubiczach – oddaliśmy hołd lidzkiemu naczelnikowi. Klamrą zamykającą drugą edycję projektu „Szlakiem Narbutta” były II Kresowe Zawody Strzeleckie im. Ludwika Narbutta organizowane przez Wojskowy Klub Sportowy Poligon Drawski. Rok ten przyniósł wiele sukcesów.
Rozpoczęliśmy współpracę z Towarzystwem Przyjaciół Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Oddział Szczecin oraz Stowarzyszeniem historycznym Rok1863. Zostaliśmy odznaczeni przez doświadczonych rekonstruktorów Powstania Styczniowego medalem „In memoria gloria victis”, przyznawanym przez Klub Historyczny „Rok 1863” osobom, które w szczególny sposób przyczyniły się do propagowania wiedzy o polskich powstaniach narodowych.
Dzięki naszemu impulsowi i wielu rozmowom z samorządem litewskim udało nam się zrewitalizować niszczejący pomnika Ludwika Narbutta i jego Oddziału w Dubiczach.
Przy wsparciu Urzędu Miasta Szczecin i Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Oddział Szczecin wznowiliśmy druk książki o Ludwiku Narbutcie pn. „Ludwik Narbutt 1832-1863” (Wydanie II, nakład: 100 egzemplarzy). Zrealizowaliśmy 10 prelekcji historycznych w szkołach podstawowych i średnich, towarzystwach historycznych oraz w jednostce wojskowej Centrum Szkolenia Bojowego Drawsko. Z Centrum Szkolenia Bojowego w Drawsku Pomorskim nawiązaliśmy trwałą współpracę.
We wrześniu 2022 r. doprowadziliśmy do podpisania porozumienia szkół z Koleśnik na Litwie (Gimnazjum im. Ludwika Narbutta) i z Gryfina w Zachodniopomorskiem (Zespół Szkół Ponadpodstawowych im. Bohaterów Powstania Warszawskiego).
Razem z Merostwem w Solecznikach na Litwie przygotowujemy I Piknik historyczny w hołdzie Ludwikowi Narbuttowi 5 maja 2023 r. w Koleśnikach. Piknik historyczny, prezentacja wystawy, msza święta w Koleśnikach, apel pamięci przy pomniku w Dubiczach oraz udział w Marszu Polskości w Wilnie będą częścią 3. edycji projektu „Szlakiem Narbutta”.
Obecnie wraz ze szkołą w Gryfinie realizujemy także zbiórkę na tablicę interaktywną dla polskiej szkoły w Koleśnikach a razem z Towarzystwem Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Oddział Szczecin przygotowujemy wystawę w 160. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego pn. „Szlakiem Narbutta”.
Celem projektu jest uczczenie pamięci wielkiego Polaka i Bohatera Powstania styczniowego – płk Ludwika Narbutta, propagowanie pamięci o nim oraz wspieranie m.in. polskiego Gimnazjum im. Ludwika Narbutta w Koleśnikach na Wileńszczyźnie. Pielęgnujemy pamięć Ludwika Narbutta, bohatera Powstania styczniowego, którego spadkobiercami tradycji byli żołnierzy 76. Lidzkiego Pułku Piechoty im. Ludwika Narbutta, żołnierze wileńskiej i nowogródzkiej Armii Krajowej oraz współcześnie służący naszej Ojczyźnie. Spadkobiercą dziedzictwa Ludwika Narbutta jest każdy z nas. Postać ta łączy w sobie elementy silnej woli, patriotyzmu i poświęcenia w walce o wolność. W historii Polski niestety zapomniana. Z powodu żywej historii powstańczej na terenach Wileńszczyzny pragniemy podtrzymywać i przywoływać jego pamięć w Polsce.
Uzasadnieniem projektu są słowa skierowane do żołnierzy 76 Lidzkiego Pułku Piechoty im. Ludwika Narbutta przez gen. dyw. Edwarda Rydza Śmigłego we wprowadzeniu do książki o Ludwiku Narbucie autorstwa Władysława Karbowskiego z 1935 roku: Naród, którego duch nie ma heroizmu jako składnika dominującego – jest narodem bez przyszłości. Bez czynnika heroizmu najbystrzejszy intelekt zmarnuje się w jałowej kalkulacji, największa siła woli zwyrodnieje w egoizmie, najbogatsza kultura stanie się pastwą przygodnego zbója i w zgliszcza się przemieni. Armia zaś pozbawiona czynnika heroizmu byłaby głupią, smutną komedią. Jeden z pułków polskiej piechoty, 76 Lidzki Pułk, żołnierskiem swem sercem zbiorowem wyczuł tchnienie heroizmu, dobywające się z pod okrytego mchem głazu cmentarnego w Dubiczach, znaczącego grób Narbutta i jego dwunastu żołnierzy. Pułk ten, uznając heroizm jako zasadniczy element swego wewnętrznego życia obrał sobie Narbutta na patrona bo Narbutt padł w bitwie żołnierską śmiercią, a w życiu swem należał do ludzi „których opatrzność od kolebki do ofiar przeznacza; przychodzą oni na świat namaszczeni stygmatem męczeństwa i przez cały swój żywot ofiarny aż do chwili ostatniej dźwigają swój krzyż z czołem promiennem wiarą, ze spokojem spełnionej powinności, z pieśnią nadziei i wytrwania na ustach”. Generał dyw. Edward Rydz Śmigły, Warszawa, 8 lipca 1935 r.