Kotwicz

Maciej Kalenkiewicz, urodzony 1 lipca 1906 r. w Pacewiczach (pow. Wołkowysk), syn Jana (ziemianina, właściciela majątku Trokieniki, posła do sejmu RP w latach 1922–1927) i Heleny z d. Zawadzkiej. W latach 1916–1920 uczęszczał do Gimnazjum Nauczycieli i Wychowawców w Wilnie (późniejsze Gimnazjum Państwowe im. Zygmunta Augusta), a od 1920 r. – do Korpusu Kadetów nr 2 w Modlinie, gdzie w 1924 r. uzyskał maturę.

Ożenił się 28 czerwca 1934 r. z Ireną Erdman (1908–1994), polo­nistką; mieli dwie córki: Marię Danutę (ur. 1935), po mężu Wołą­giewicz, archeologa i Agnieszkę (ur. 1939), po mężu Mironowicz, chemika. 1 sierpnia 1924 r. wstąpił do Oficerskiej Szkoły Inżynierii i po jej ukończeniu z pierwszą lokatą 17 października 1927 r. został przydzie­lony do 1. Pułku Saperów Legionów im. Tadeusza Kościuszki jako dowódca plutonu.

Od września 1928 r. był instruktorem w Szkole Podchorążych Rezerwy Saperów w Modlinie. 23 sierpnia 1929 r. otrzymał przydział do CWS. We wrześniu 1930 r. przeniesiono go służbowo na Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej; studia ukończył 17 grudnia 1934 r. i uzyskał dyplom inżyniera urządzeń i komunikacji miejskich (praca dyplomowa pt. „Wyniki prób laboratoryjnych dozowania składników betonu według me­tody prof. W. Paszkowskiego”; ogłosił ją drukiem w „Przeglądzie Technicznym” 1934, nr 24). Pisał w tym czasie wiersze i nowele, które publikował w tygodniku ilustrowanym „Świat” (1932) i „Kurierze Warszawskim”. Część z nich została wydana w zbio­rze pt. Niepodlegli ciemności. Antologia poezji cichociemnych (Zwierzyniec–Zamość 1992). W 1934 r. powtórnie przydzielono go do CWS i wyznaczono na dowódcę kompanii w Szkole Podchorążych Rezerwy Saperów w Modlinie. 19 marca 1936 r. jako jedyny ze swego rocznika awansował do stopnia kapitana.

W styczniu 1938 r. po egzaminie z pierwszą lokatą (na ok. 800 kandydatów) został przyjęty do Wyższej Szkoły Wojennej i w listopadzie tego roku roz­począł zajęcia. 1 lipca 1939 r. ukończył I rok studiów (XIX promocja). Wybuch wojny uniemożliwił mu ich dokończenie, jednak rozkazem NW w Wielkiej Brytanii z 17 października 1944 r. otrzymał pośmiert­nie tytuł oficera dyplomowanego. Pod koniec sierpnia 1939 r. dostał skierowanie do sztabu 14. DP w Poznaniu, a następnie do sztabu Suwalskiej Brygady Kawale­rii wchodzącej w skład SGO „Narew”. Nadzorował budowę umoc­nień osłaniających Augustów i ciągnących się wzdłuż Kanału Augustowskiego i Biebrzy. Od 15 września 1939 r. pełnił funkcję adiutanta taktycznego 110. p.uł. (Brygada Rezerwowa Kawalerii „Wołkowysk”) w grupie gen.bryg. Wacława Przeździeckiego i brał udział w potyczkach z Niemcami i Sowietami, m.in. pod Dolisto­wem (24 września 1939 r.). 28 września został mianowany szefem sztabu części pułku (oddziału) mjr. Henryka Dobrzańskiego, a 3 paź­dziernika 1939 r. wyznaczony na zastępcę Dobrzańskiego, dowódcy Oddziału Wydzielonego WP. W końcu listopada przebywał w War­szawie z „Hubalem”, który spotkał się z gen. Michałem Karasze­wiczem­Tokarzewskim „Torwidem”. W czasie pobytu w oddziale Kalenkiewicz brał udział w kilku starciach z Niemcami w okolicy Gór Świętokrzyskich i w Lasach Starachowickich oraz Suchedniow­skich, m.in. pod Chodkowem (2 października 1939 r.) i w Cisowniku (1 listopada 1939 r.). W tym czasie opracował instrukcje dotyczące tworzenia oddziałów kadrowych przez zaciąg ochotniczy do od­działów nierozbrojonych na jesieni 1939 r.2 grudnia 1939 r. opuścił oddział i przez Kielce, Kraków, Tarnów, Grybów i Przełęcz Tylicką dotarł do Koszyc i Budapesztu (9 grud­nia), a stamtąd udał się w kierunku Zagrzebia, Mediolanu, Turynu, Modane i 24 grudnia 1939 r. przybył do Paryża.

Od 2 stycznia 1940 r. był słuchaczem oficerskiego kursu aplikacyjnego saperów w Wersalu, a od 15 marca – instruktorem tego kursu w CWS. Wraz z kpt. Janem Górskim 14 lutego 1940 r. zgłosił gotowość grona oficerów z Wyższej Szkoły Wojennej do udziału w desantach do kraju. Od 4 maja pracował jako referent w Biurze KG ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego w Paryżu, a 12 maja został przeniesiony do nowej siedziby w Angers. W tym miesiącu został zaprzysiężony na rotę ZWZ. 25 czerwca 1940 r. (po upadku Francji) po ewakuacji z Saint­Jean­de­Luz przypłynął na statku „Arandora Star” do Wielkiej Brytanii. W Crawford przydzielono go do 1. Brygady Strzelców i wyzna­czono na stanowisko zastępcy dowódcy kompanii saperów w Biggar. Od października 1940 r. pracował w Oddziale III Operacyjnym Sztabu NW w Londynie jako referent w Wydziale Studiów i Szkole­nia Spadochronowego. Był współtwórcą lotniczej łączności z krajem oraz polskich wojsk spadochronowych, a także autorem oraz współ­autorem podstawowych opracowań i memoriałów do naczelnych władz wojskowych w tej materii (m.in.: Użycie lotnictwa dla łączności i transportów wojskowych drogą powietrzną do kraju oraz dla wsparcia po-wstania. Stworzenie jednostek wojsk powietrznych. Projekt. Cz. I Nawiązanie łączności z Krajem. Cz. II Wsparcie powstania w Kraju za pomocą lotnictwa i wojsk przystosowanych do transportu powietrznego, 1940, mps; Instrukcja dla pierwszych lotów łącznikowo-rozpoznawczych, 1940, mps; Rozpoznanie lotnisk i lądowisk w kraju, 1940, mps; projektu memoriału NW do premiera brytyjskiego pt. Memoriał w sprawie wykorzysta-nia ruchów powstańczych w Środkowej Europie, jako jednego z czynników zwycięst wa, październik 1940, mps; Uderzenie powierzchniowe jako nowa forma walki powietrznej, 1941, mps; Położenie polityczne ruchów po-wstańczych w Europie Środkowej, 25 X 1941, mps). Ponadto Kalenkiewicz przygotował dla gen. Władysława Sikorskiego rozkaz ustanawiający Znak Spadochronowy. Brał udział w szkoleniu cichociemnych jako instruktor na kursach w Ringway (październik). W grudniu 1940 r. przeszedł na stację wyczekiwania w Hartford (nr 17). Otrzymał pi­semne i ustne instrukcje od NW, szefa Sztabu NW i szefa Oddziału VI PSZ, które miał m.in. przekazać Komendantowi Głównemu ZWZ, a potem pozostać do jego dyspozycji. W nocy z 27 na 28 grudnia 1941 r. w ramach operacji lotniczej o krypt. „Jacket” (ekipa nr 2) miał odbyć skok na zapasową placówkę, położoną między Sochaczewem a Bolimowem; przez pomyłkę został zrzucony 25 km na północny zachód od tego rejonu, na las Paulinka–Załusków k. Aleksandrowa, na terenie włączonym do Rzeszy Niemieckiej. Po skoku wraz z trzema spadochroniarzami (kpt. Alfred Paczkowski, ppor. Tadeusz Chciuk, kpr. Wiktor Strzelecki) został za­trzymany w polu przez patrol Grenzschutzu i odprowadzony na poste­runek we Wszeliwach. Przy próbie rewizji cichociemni otworzyli ogień, zabijając 4 Niemców; wówczas Kalenkiewicz został ranny w lewe ra­mię. Zrzuceni spadochroniarze szybko oddalili się od miejsca walki. Dwaj z ekipy, którzy pozostali na miejscu skoku, by ukryć materiały zrzutowe, zostali zaskoczeni przez nie­miecką obławę i polegli w walce w Brzozowie Starym (rtm. Marian Jurecki, kpt. Andrzej Świątkowski). Poważnie ranny Kalenkiewicz dotarł do­punktu kontaktowego w Domaniewicach, skąd przyjechał do Warszawy, gdzie kurował się na kwaterach konspi­racyjnych przy ul. Natolińskiej 4, Służewskiej 5 i Słowackiego 6/16. Na początku 1942 r. został przydzielony do KG ZWZ w Warszawie jako kierow­nik referatu operacyjnego w Oddziale III Operacyjnym. W tym czasie posługi­wał się dokumentami na nazwisko Jan Kaczmarek (właściciel przedsiębior­stwa w branży piśmienno­papierniczej). Był współautorem drugiego planu po­wstania powszechnego o krypt. „W 154”, zawartym w raporcie operacyjnym dowódcy AK nr 154/111 z 8 wrze­śnia 1942 r., autorem lub współautorem większości instrukcji bojo­wych oraz współpracownikiem Biura Badań Technicznych Wydziału Saperów KG AK oraz jednym z inicjatorów wydawnictwa „Załoga” i członkiem redakcji pisma lotniczego „Wzlot”.

Z ramienia KG AK przeprowadził inspekcję okręgów m.in. w Kiel­cach i Lublinie. W sierpniu 1943 r. kierował akcją zdobywania strażnic niemieckich na granicy Rzeszy i GG dla sprawdzenia proponowa­nych metod walki.Kalenkiewicz był inicjatorem wykonania w kraju sztandaru dla I Brygady Spadochronowej i członkiem komitetu fundacyjnego. Dostarczył m.in. ogólny rysunek sztandaru, nawiązał kontakt z Zofią Kossak­Szczucką „Weroniką” (znaną pisarką) i Marią Kann „ Haliną” (działaczką niepodległościową), które zajęły się sprawą powołania komitetu organizacyjnego. Ostatecznie sztandar zapro­jektował inż. arch. Maciej Nowicki, prof. Stanisław Adamczewski zaś ofiarował na jego wykonanie osiemnastowieczną kapę kardy­nalską, pochodzącą ze spuścizny po ks. kard. Albinie Dunajewskim (1817–1894). Kalenkiewicz wraz z Zofią Kossak i Marią Kann przygotowali akt nadania sztandaru i wybór pocztu sztandaro­wego. 3 listopada 1942 r. w kościółku Panien Kanoniczek w Warszawie przy ul. Bielańskiej, w ścisłej konspiracji i w osłonie żołnierzy dy­wersji AK, nastąpiło poświęcenie sztandaru przez ks. Krauzego, a następnie matki chrzestne, Zofia Kossak­Szczucka i Maria Kann, podały sztandar klęczącym cichociemnym z pocztu sztandarowego: Kalenkiewiczowi, por. Mieczysławowi Eckhardtowi „Bocianowi” i ppor. Janowi Markowi „Walce”. Wobec ciągłego zagrożenia sztan­dar musiał kilka razy zmieniać miejsce ukrycia. Ostatecznie w nocy z 15 na 16 kwietnia 1944 r. został przewieziony do Włoch, a później Anglii w ramach operacji krypt. „Most 1” (zaszyty w szaty kościelne w Zakładzie ss. Szarytek). W lutym 1944 r. Kalenkiewicz został mianowany inspektorem KG AK z pełnomocnictwami w zakresie unormowania stosunków w Okręgu Nowogródek AK i 20 lutego wyjechał z Warszawy wraz z por. cc Janem Piwnikiem „Ponurym” na Nowogródczyznę, zalegalizowany jako stolarz z niemieckiej organizacji Todta. Na początku marca wziął udział w rozprawie WSS we wsi Szlachtowszczyzna w okolicy Wasiliszek przeciwko por. Józefowi Świdzie „Lechowi”, dowódcy Zgrupowania „Nadniemeńskiego” AK. WSS pozbawił por. Świdę dowództwa nad zgrupowaniem. 14 marca 1944 r. Kalenkiewicz przejął zgrupowanie w składzie I i IV baonu, później VIII baonu „ Bohdanka” 77. pp AK. Rejonem jego działania był teren na południe od Lidy i po obu stronach Niemna, między jego dopływami: Lebiodą i Gawią. 15 kwietnia wyjechał do Wilna i spotkał się z ppłk. Aleksandrem Krzyżanowskim „Wilkiem”, komendantem Okręgu Wilno AK, aby za­proponować i omówić plan „Serce” – „Ostra Brama”, tj. operacji mającej na celu zdobycie Wilna połączonymi siłami Okręgów Nowogródek i Wilno przed nadciągającą armią sowiecką. Zarówno pomysł, jak i podstawowa koncepcja były autorstwa Kalenkiewicza. W tym czasie kwaterował głównie w majątku Bagatelka pod Hołdowem. Zorganizował m.in. szkołę młodszych dowódców piechoty (konspira­cyjną podchorążówkę). 18 maja 1944 r. dowodził operacją IV batalionu 77. pp AK przeciwko sowieckiej Brygadzie im. Kirowa (stałego prze­ciwnika polskich oddziałów), kwaterującej we wsi Krzywicze, zwanej „Małą Moskwą”, położonej na południowym brzegu Niemna. Operacja rozpoznana przez wywiad sowiecki zakończyła się niepo­wodzeniem i porażką 2. kompanii oraz zwiadu konnego IV batalionu 77. pp, które wpadły w zasadzkę przygotowaną przez przeciwnika w Olchówce (poległo 23 partyzantów, w tym 2 oficerów, Kalenkiewicz został ranny w rękę).

Kalenkiewicz postanowił dotrzeć na teren działalności Zgrupowania „Stołpce” por. cc Adolfa Pilcha „Góry” i wspomóc je w oderwaniu się z rejonu Iwieńca od oddziałów niemieckich i stale atakującej partyzantki sowieckiej. W dalszej perspektywie plano­wał wspólne uderzenie na Wilno. 23 czerwca 1944 r. Kalenkiewicz wyruszył z Dokudowa na czele kombinowanego batalionu o krypt. „Bagatelka” (ok. 600 żołnierzy) i przez Gawię oraz Moryń następnego dnia dotarł pod Iwie, gdzie w starciu z Niemcami został ciężko ranny w prawe ramię. 26 czerwca wziął udział w zasadzce na transport niemiecki w pobliżu majątku Kwiatkowce, 4 km od Subotnik. Był też atakowany przez sowieckie oddziały partyzanckie. Później odjechał do Dziewieniszek, gdzie mieściła się kwatera polowa Dowództwa Oddziałów AK Okręgów Wilno i Nowogródek. Wobec pogorszenia się stanu zdrowia (gangrena ręki) 29 czerwca w Antoniszkach pod Oszmianą amputowano mu rękę, a następnie przeniesiono do szpitala polowego w Onżadowie. 9 lipca, ciągle gorączkując, zamel­dował się gen. Krzyżanowskiemu „Wilkowi” (taki wówczas przyjął stopień ppłk Krzyżanowski) w Wołkorabiszkach. Nie brał udziału w zdobyciu Wilna. Po zajęciu miasta przez ACz i aresztowaniu przez nich 17 lipca 1944 r. na odprawach w Wilnie i Boguszach kadry i żołnierzy AK połączonych Okręgów Wilno i Nowogródek wycofał się wraz z oddziałem z Jaszun do Puszczy Rudnickiej, a ok. 23 lipca do Puszczy Ruskiej (Lewkiszki). 5 sierpnia 1944 kpt. cc Stanisław Sędziak „Warta” przekazał Kalenkiewiczowi dowództwo nad Podokręgiem Nowogródek, który formalnie powstał 1 czerwca 1944 r. Kalenkiewicz działał w okolicach Dubicz, Pielasy Kościelnej, Radunia i Skirejek. Depeszą z 18 sierpnia 1944 r. oficjalnie mianowany przez Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” komendantem Podokręgu Nowogródek i awansowany na podpułkownika.

Zginął 21 sierpnia 1944 r. w bitwie pod Surkontami (pow. Lida, woj. nowogródzkie) w walce z przeważającymi siłami sowieckimi, dowodząc oddziałem polskim i tam został pogrzebany przez bolszewików. Rannych dobili Sowieci. Łączne straty w zabitych wyniosły 36 żołnierzy AK. Był autorem: Hubalczycy, Londyn 1940, mps; Szwadron zło-tych kasztanów i ojczyzna, Londyn 1941, mps; O zdobywczą postawę polskiej polityki, wrzesień 1940, mps; Z walk partyzanckich w Święto-krzyskiem na wiosnę, Londyn 1940–1941, mps; Siła i umiar, Londyn 1940/1941, mps; Baczność, Londyn 1940/1941, mps; oraz dwóch artykułów: Prawdopodobieństwo masowej branki ludzi przez Niem-ców, 1 I 1943, mps; Polacy są narodem lotniczym, luty 1943, mps, opublikowanych w prasie podziemnej.

Odznaczony dwukrotnie Virtuti Militari V kl. (19 marca 1942 r. i 2 października 1944 r.), dwukrotnie Krzyżem Walecznych (2 paź­dziernika 1944 r.), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1 kwiet­nia 1945 r.), Zwykłym Znakiem Spadochronowym nr 005 (1941) i Krzyżem Armii Krajowej. We wrześniu 1991 r. w miejscu walki pod Surkontami Kalenkiewiczowi i innym poległym oraz zamordowanym przez Sowietów poświęcono pomnik i cmentarz wojenny, na którym spoczywa. W Elblągu i Krakowie jego nazwiskiem uhonorowano ulice, a w 1993 r. Szkoła Podstawowa nr 5 w Kętrzynie otrzymała imię Macieja Kalenkiewicza.

Fot. i tekst: IPN